Dzogczen

(tybetański:) „Dzog” – „kompletny”; „czen” – „wielki” lub „totalny”.

„Wielka Kompletność” (czasem wymiennie z „Wielka Doskonałość”) odnosi się zarówno do systemu nauk, jak i do owocu. Wg przekazu Ningmapy dzogczen jest „kompletny” ze względu na to, że posiada własny pogląd i unikalną terminologię oraz praktykę, która prowadzi do kompletnego rezultatu, jakim jest doskonałe oświecenie. Dzogczen jest „wielki”, ponieważ uważa się, że wszystkie dziewięć pojazdów (ścieżek, czyli jan) buddyzmu tybetańskiego, to stopnie do urzeczywistnienia „totalnego” znaczenia; nie są więc w żaden sposób „większe” (wszystkie są jednakowo „wielkie”).

Pogląd:

Pierwotna czystość (kadak) podstawy (szi) oraz spontaniczne urzeczywistnienie (lhyn drub) zjawisk podstawy (szi nang) w samsarze (kołowrocie cierpień) lub w nirwanie (wyzwoleniu).

Praktyka:

1. Dogłębne „przedarcie się” (trekczie) przez umysł (sem), w celu odsłonięcia poglądu pierwotnej czystości (kadak)
2. Spoczywanie w tym poglądzie bez rozproszeń oraz „przekroczenie go” (togjel w celu spontanicznego urzeczywistnienia (lhyn dryb).

Rezultat:

Stan pierwotnego buddy (kuntuzangpo), który posiada potrójną naturę.

Terminologia:

Kluczowymi terminami dzogczen są „zawsze młodzieńcza waza ciała” (szennu bumku) oraz pierwotna obecność (rig-pa).

Zawsze młodzieńcza waza ciała (szen nu bumku) jest podstawą (szhi). W tej podstawie przebywa pierwotna obecność (rigpa). Jest dharmakają (pierwotnym buddą, kuntuzangpo).

Dharmakaja ma potrójną naturę:

1. jest pierwotnie czystą (ka-dak) esencją (ngo ło), która jest wolna od zjawisk i pusta (sanskryt: siunjata);
2. ma spontanicznie urzeczywistnioną (lhun drub) naturę (rang żhin), która jest przejrzystością;
3. jest wszechobecną mocą (tsal), która jest pełna współodczuwania.

„Zjawiska podstawy” (szhi nang). Ponieważ „zawsze młodzieńcza waza” została rozbita, z powodu natury pierwotnej obecności (rig pa) powstają zjawiska [postawy] (szhi nang). Towarzyszy temu moc (tsal), która pozwala je rozpoznać.

(Poniższe procesy są procesami zachodzącymi w bardo:)

Zjawiska podstawy wygasają w pierwotnej czystości (kadak) dharmakaji (Kuntu Zangpo), jeśli natomiast nie wygasną, zostają spontanicznie urzeczywistnione w nirwanie (co oznacza ostateczny powrót do dharmakaji (Kuntu Zangpo).

Gdy podczas manifestowania się zjawisk podstawy nastąpi trzykrotny brak wyzwolenia [rozpoznania] (marigpa), dojdzie wówczas do przekształcania się zjawisk podstawy (szhinang) w samsarę. Proces ten zachodzi w trzech etapach:

1) jeśli nie rozpoznaje się esencji (ngoło) manifestujących się zjawisk podstawy (szhinang), marigpa – brak wyzwolenia następuje po raz pierwszy; zjawiska podstawy (szhinang) nie zostają wyzwolone w pierwotnej czystości (kadak) dharmakaji;

2) jeśli nie rozpoznaje się natury (rang szhin) zjawisk podstawy (szhinang), marigpa – brak wyzwolenia następuje po raz drugi; zjawiska podstawy (szhinang) nie zostają spontanicznie urzeczywistnione (lhyn drub) w stanie nirwany wraz z końcowym powrotem do stanu dharmakaji (stanu pierwotnego buddy – Kuntu Zangpo);

3) marigpa – brak wyzwolenia następuje po raz trzeci, jeśli nie rozpozna się dzięki mocy (tsal) spontanicznego urzeczywistnienia (lhyn drub) zjawisk podstawy (szhinang) w celu końcowego powrotu do stanu dharmakaji. Umysł – sem zaczyna doświadczać zjawisk podstawy jako dualistycznie oddzielonych, aż zostają one w końcu przekształcone z czystych form buddów i świateł pięciu pierwotnych mądrości w samsaryczne formy pięciu żywiołów (przestrzeni, wiatru, ognia, wody, ziemi), w wyniku czego następuje odrodzenie w jednym z sześciu światów samsary zgodnie z procesem dwunastu ogniw współzależnego powstawania.

 

Istnieje osiem sposobów manifestowania się spontanicznego urzeczywistnienia (lhyn drub) w nirwanie (całkowite oświecenie) lub w samsarze (odrodzenie w jednym z sześciu światów):

1) wszechobecna moc (tsal) współczucia dla czujących istot,
2) pięć świateł pięciu mądrości przenikających wszystkie zjawiska,
3) pięć mądrości w stanie poza myślami,
4) zjawiska przenikające przestrzeń w postaci gniewnych i łagodnych form buddów,
5) wolność od dualizmu, gdzie nie ma rozdziału pomiędzy doświadczającym a doświadczanymi zjawiskami,
6) wolność od skrajności, gdzie nie ma błędów popadnięcia w niezrozumienie (środkowej ścieżki madhjamaki),
7) wrota pierwotnej mądrości (dagpa jeszie) nirwany, gdzie czyste zjawiska manifestują się powyżej (w przestrzeni),
8) wrota nieczystej samsary, gdzie sześć światów i przebywające w nich czujące istoty manifestują się poniżej (w przestrzeni).

***

Uwaga: Terminologia w dzogczen różni się od terminologii stosowanej w doktrynie czittamatry, ponieważ pierwotna czystość podstawy oraz spontaniczne urzeczywistnienie zjawisk podstawy przekraczają tzw. „zwykły umysł” (sem) wraz z jego mentalnymi konstrukcjami, takimi jak dualizm, czyli doświadczanie zjawisk w oddzieleniu od doświadczającego.

Wg czittamatry umysł (sem) dzieli się na osiem typów świadomości takich jak świadomość wszechpodstawy (sanskryt. Alaja Widżniana), świadomość bezpośrednia i sześć świadomości zmysłowych (dotyku, węchu, wzroku, słuchu, zapachu i myślenia).

Wg dzogczen „zwykły umysł” (sem) manifestuje się jedynie podczas ostatniego, trzeciego braku wyzwolenia (marigpa), co ma miejsce tylko w wypadku nie osiągnięcia spontanicznego urzeczywistnienia (lhyn drub) zjawisk podstawy – z powodu drugiego braku wyzwolenia (marigpy) i tylko po nie rozpoznaniu pierwotnej czystości, co spowodowane jest pierwszą marigpą.

 

Terminologia dzogczen różni się też od terminologii madhjamaki ze względu na to, że w praktyce dzogczen rozpoznaje się pierwotną czystość (kadak) zjawisk podstawy (szhi) i doskonali się spontaniczne urzeczywistnienie (lhyn drub) zjawisk podstawy (szhinang) bezpośrednio i doświadczalnie, poza konceptualnie, w stanie wolności od wszelkich zaciemnień, rozproszeń i wypaczeń, oraz jakichkolwiek mentalnych skrajności, jak eternalizm czy nihilizm.                                               

Praktyka i rezultat

Tam, gdzie jest „zwykły umysł” (sem) nie ma oświecenia (jest więc marigpa). Gdy pierwotna obecność (rigpa) wyzwoli się z umysłu (sem), używana jest do praktyki Wielkiej Doskonałości/ Kompletności (dzogczen), aż do uzyskania doskonałego oświecenia.

Praktyka trekczö

Po dogłębnym „przedarciu się” przez umysł dzięki pouczeniom na temat pierwotnej świadomości – rigpy, odsłania pogląd pierwotnej czystości (kadak), który wykracza poza konceptualność; dzięki ustabilizowaniu się w poglądzie podczas procesu umierania osiąga się rozpuszczenie w dharmakaji (Pierwotnym Buddzie, Kuntuzangpo); uczyniło tak i czyni aż do chwili obecnej wielu mistrzów dzogczen, którzy przed rozpuszczeniem się w dharmakaji manifestują tęczowe ciało (dzia ly).

Praktyka togjel [togal]

Gdy pogląd o pierwotnej czystości zostanie ustabilizowany, zostaje on przekroczony dzięki praktyce tögal, która owocuje spontanicznym urzeczywistnieniem. Stosowane w niej cztery wizje (nang ła szhi) prowadzą do doświadczenia trzech kaji (nirmanakaji, sambhogakaji i dharmakaji). Dzieje się to w tym życiu, lub w czasie umierania: w czasie bardo dharmaty (czieni bardo), gdy urzeczywistniana jest sambhogakaja. Stabilne przebywanie w spontanicznym urzeczywistnieniu (lhyn drub) prowadzi do zamanifestowania w jednym żywocie świetlistego ciała [ciała światła] (A’y-Phung); służy ono jako tzw. ciało wielkiego przeniesienia (poła czienpo) dla pożytku wszystkich istot. Padhmasambhawa, Wimalamitra i tybetański mistrz Czetsun Senge Łangczug osiągnęli dzięki togal ciała światła i dzięki temu mogli używać ciała wielkiego przeniesienia.

Ci spośród praktykujących dzogczen, którzy nie urzeczywistnili dharmakai dzięki praktyce trekczö w czasie procesu umierania, lub nie urzeczywistnili sambhogakai na drodze praktyki tögal w czasie stanu pośredniego bardo dharmaty (czieni bardo), mają możliwość osiągnięcia nirmanakai podczas stanu pośredniego bardo stawania się (sipej bardo), co zaowocuje odrodzeniem w czystej krainie buddy, lub – z wyboru – w świecie ludzi, gdzie będą praktykować dzogczen.

 

Aby praktykujący mógł zostać wprowadzony w pierwotną obecność – rigpę, w dzogczen potrzebne są tzw. „trzy prawdziwe rzeczy”:

1) prawdziwa inicjacja od wykształconego, biegłego w praktyce mistrza;

2) prawdziwe, szczere oddanie ucznia, jego otwartość;

3) prawdziwe pouczenia pochodzące od nieprzerwanej, prawdziwej linii przekazu.

W porównaniu z tantrami jogi najwyższej dzogczen jest wyjątkowy, posługuje się bowiem praktyką tögal, która zawiera metody czterech lamp (dron ma szhi): tu pracuje się z ciałem za pomocą kanałów światła, kropli światła i naturalnie przejawiającej się, pierwotnej mądrości. Metody te służą urzeczywistnieniu tzw. czterech wizji (nang ła szhi), które przynoszą doświadczenie podobne do tego, jakie napotyka się w stanie bardo dharmaty (czieni bardo); chodzi o świetlisty stan przejściowy pomiędzy śmiercią a następnym odrodzeniem.

 

Wyróżnia się następujące cztery lampy (dron ma szhi):

1) Dalekosiężna lampa wody (gjang szhag czu ji dronma). Jest niczym brama, dzięki której ujawnia się powstawanie (pozostałych trzech lamp) przy pomocy oczu. Oczy współpracują z kanałami światła (y tsa).

2) Lampa podstawowej przestrzeni wszechobecnej świadomości [wszechobecności] (rigpa jing kji dronma), na bazie której powstają zewnętrzne zjawiska (przestrzeń projekcji, w której ujawniają się dwie poniższe lampy).

3) Lampa pustych sfer życiowych esencji [thigle, bindu] (thig le tong pej dronma), która działa wspierająco wobec powstawania zjawisk. Są to krople kolorowego światła: thigle, które łączą się lub formują grupy. Ta lampa działa wewnątrz drugiej lampy.

4) Lampa naturalnie przejawiającej się mądrości (szerab jung ki dronma), która sama w sobie nie ma działania „oświetlającego”, lecz jest naturalnie przejawiającą się pierwotną mądrością.

 

Wyróżnia się następujące cztery wizje (nang ła szhi):

1) Bezpośrednie urzeczywistnienie rzeczywistości samej w sobie [Dharmaty] (czieni ngo sum), które ma miejsce, gdy rzeczywistość postrzegana jest w sposób bezpośredni, co otwiera wrota do czystych krain, tzn. pozostałych wizji.

2) Powiększające się doświadczenie (njam gong phel ła), które stopniowo odsłania różne zjawiska, aż po wizje nirmanakai.

3) Świadomość osiąga pełną dojrzałość (rigpa tse phep), która prowadzi do wizji sambhogakaji.

4) Rozpuszczenie mentalnych projekcji [wyczerpanie wszystkich zjawisk]. Wkraczamy wówczas w wizję dharmakaji (czieni du dzin pa tsam jang zad pa).

Źródła: 1. Longchen Rabjam, Tulku Thondup: „The Practice of Dzogchen”, Snow Lion Publications, 2002, ISBN 1559391790./ 2. Jamgön Kongtrul Lodrö Tayé, Sarah Harding: „The Treasury of Knowledge: Book Eight, Esoteric Instructions, A Detailed Presentation of the Process of Meditation in Vajrayana”, Snow Lion Publications, 2007, ISBN 1559392843.

Cześć notatek np. o czterech wizjach togalu, jest na podstawie książki „The Treasury of Knowledge: Book Eight, Esoteric Instructions, A Detailed Presentation of the Process of Meditation in Vajrayana” z części poświęconej Ningmapie, która była tłumaczona z tybetańskiego przez Sarę Harding w Bhutanie na podstawie wskazówek Gangtenga Rinpocze.

Znaczenie linii przekazu dzogczen wyjaśnia cytat z Rady serca mego zawsze dobrego mistrza  Patrula Rinpocze:

W tradycji Wielkiej Doskonałości (dzogczen), opierasz się jedynie na modlitwie czynionej z oddaniem do doskonale zrealizowanego Lamy, którego linia (przekazu) jest jak złoty różaniec nieskalany przez splamienie złamanych tantrycznych ślubowań; masz go widzieć jako buddę. Jeśli modlisz się w ten sposób, twój umysł rozpuści się w jego umyśle mądrości. Mówi się, że dzięki mocy przeniesienia jego błogosławieństwa pojawi się w tobie urzeczywistnienie.

 

Lista mistrzów linii przekazu dzogczen

Lista mistrzów linii przekazu dzogczen na podstawie tekstu nyndro zredagowanego przez Dudzioma Rinpocze dla Khandro Ninthig z Kunzang Gongpa Kundü Pema Lingpy:

1. Dharmakaja Samantabhadra Jab-Jum
2. Sambhogakaja buddowie pięciu rodzin
3. Nirmanakaja Garab Dordże
4. Orgjen Tötrengtsal
5. Jeszie Tsogjal
6. Pema Sel
7. Pema Lingpa
8. dwóch tantryków (Tulku Natsog Rangdrol i Umdze Dondul Palbar)
9. Tenzin Drakpa
10. Pema Trinlej
11. Tsultrim Dordże
12. Tenzin Gjurme Dordże
13. Tenzin Lekpai Döndrup
14. Ngawang Kunzang Dordże
15. Kunzang Gjurme Chokdrup Palbar
16. Pema Tenzin Drupchok Dordże
17. Gjalwang Gjurme Pema Khyabdak
18. Tenzin Siszhi Nampar Gjalła
19. Mingjur Lhundrup Deczen Dordże
20. Kunzang Rikdzin Dordże
21. Kunzang Tempai Nyima
22. Dżigme Tsewang Norbu
23. Gendun Gyamtso
24. Dudziom Rinpocze Jigdral Jeszie Dordże
25. Gangteng Tulku Rinpocze Kunzang Pema Nampar Gjalła